Çölyak Nedir?
Çölyak hastalığı,yaşam boyu süren gıda alerjisi olup,bağırsaktaki sindirimi sağlayan villus denilen yapıların bozulmasına sebep olan ve dolayısıyla da yiyeceklerdeki besinlerin emilmesini engelleyen ve ince bağırsakta bir takım hasarlar oluşturan bir sindirim sistemi hastalığıdır.Bu hasara arpa,buğday,yulaf,çavdar gibi tahılların içerisinde bulunan ‘gluten’ adlı protein neden olmaktadır.
Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır.Yani anneden veya babadan bebeğe geçebilmektedir.Hastalık yaşamın herhangi bir bölümünde ortaya çıkabilmektedir.Bazen çölyak hastalığı,ameliyat,doğum sonrası,gebelik dönemi ya da şiddetli stresten sonra ortaya çıkabilir. Çölyak hastalığı literatürde;çocukluk,ergenlik,orta yaş veya yaşlılıkta ortaya çıkabilmektedir. Çölyak hastalığının oluşması için hem genetik hem de çevresel faktör olan glutenli gıdalar tüketmekle kendini gösterir.Çevresel nedenlere;anne sütünün verilmemesi,kullanılan mamanın türü,günlük alınan gluten miktarı,tahıl tipleri,uzun süreli antibiyotik kullanımı örnek olarak verilebilir.Alınacak olan tedbirlere ise ;anne sütünün teşviki,toplumu beslenme konusunda bilinçlendirme örnek olarak verilebilir.
Çölyak ve Görülme Sıklığı
Çölyak hastalığı yaşam boyu süren gıda alerjisidir.Günümüzde insanoğlunun en sık rastlanan genetik hastalığı olarak kabul edilmektedir. Çölyak hastalığının tek tedavisi ömür boyu buğday,arpa,çavdar,yulaf tahılları ve bunlardan üretilen besinlerde bulunan glutenden uzak sıkı bir diyettir.
Ülkemizde Çölyak hastalığı görülme sıklığı yüzde 1 ile binde 3 arasında değişmekte olup Türkiye’de 250 bin ile 750 bin arasında çölyak hastası tahmin edilmekte iken ancak yüzde 10’nuna tanı konulduğu dikkate alındığında 25 bin ile 75 bin arasında tanı almış hasta beklenmektedir. Toplumda tanı almamış hastalar buz dağının görünmeyen kısmıdır. Bakanlığımızın Sağlık Bilgi Sistemlerinde nisan ayı Çölyak hastalığı raporu alan hasta sayısı 67.683 olarak bilinmekte ve bu hastaların illere dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Avrupa’da hastalığın görülme sıklığı 1/350 ile 1/2000 arasında değişirken İrlanda ve Avusturya’da hastalık prevelansı daha yüksektir. Görülme sıklığı Kuzey Amerika’da Avrupa’dan düşüktür.
Çölyak belirtileri
Hastalık bazı bireylerde hiç belirti vermeyebilir,veya hafif seyredebilir ve kişi çölyaklı olduğunu uzun bir süre fark etmeyebilir. Çölyak hastalığı olan,çocuklarda özellikle karın ağrısı,karında şişlik,ishal,huzursuzluk,iştahsızlık,enfeksiyonlarda artış,kusma,kilo alamama,boy uzamasında yavaşlama gibi tipik belirtilerle ortaya çıkabilir. İleriki yaşlarda hastalığın belirtileri daha geniş bir alana yayılabilir.Yetişkinlerde görülen belirtiler ise;Karın Bölgesinde öne doğru şişkinlik,Yaşa göre kilo azlığı Kas zayıflığı,Kansızlık, Dışkıda anormallik, büyük tuvalet ihtiyacının artması, İshal, Kusmadır.
Çölyak hastalığı her yaşta teşhis edile bilmekle birlikte teşhisi zor olan hastalıklardan biridir. Çünkü belirtiler çoğunlukla ilişkili bir başka hastalığı da düşündürmektedir. Örneğin erken osteoporoz, kansızlık, teşhis edilmemiş laktoz alerjisi gibi hastalıklarla benzer belirtiler gösterdiğinden karıştırılabilir.
Çölyak hastalığının insan sağlığı üzerinde önem taşıyan birçok değişimlere neden olmasından dolayı doğru teşhisi önemlidir. Teşhis yöntemlerinden kan testleri serolojik özel testler (AGA, EMA) ile ön tanı konmakta ancak kesin tanı ince bağırsak biyopsisi ile konmaktadır.
Çölyak hastalığı ile ilintili hastalıklar şunlardır:
Tip1 DM
Otoimmüntiroid hastalığı
Otoimmün karaciğer hastalığı
IgA eksikliği
Down, Turner, Willians Sendromları.
Tedavi edilemezse çölyak hastalığının kısa ve uzun vadedeki riskleri nelerdir?
Malabsorbsiyon
Büyüme geriliği
Hipokrommikrositer anemi
Megoblastik anemi
Kalsiyum ve K vitamini eksikliği
Otoimmün hastalıkların prevelansında artış
Osteoporoz
Kısırlık, düşük
Depresyon
Lenfoma
Kalın ve ince bagırsak kanserleri
Tedavisi
Çölyak hastaları, buğday, arpa, çavdar, yulaflı gıdalar tüketmedikleri gibi ayrıca marketlerde satılan hazır gıdaların içeriklerine dikkat etmelidirler. Mutlaka gluten içermeyen gıdalar tüketmeliler.
Doğal glutensizlerin dışında glutensiz olarak tanımlanan bir gıda tam anlamı ile glutensiz değildir. Diğer bir deyişle sıfır glutenli bir yaşam olanaksızdır. WHO (World Health Organization-Dünya Sağlık Örgütü) ve FAO (Food and Agriculture Organization- Amerikan Gıda ve Tarım Örgütü) 1998’de kilogramında 200 mg dan daha az gluten içeren gıdaları glutensiz gıda olarak ilan etmiştir. Ancak 2007 yılında bu sınır 20 miligrama çekildi. Günümüzde de kilogramında 20 mg’dan daha fazla gluten içermeyen gıdalar glutensiz gıda olarak kabul edilmektedir. Ülkemizdeki glutensiz ürün tebliğ uygulamalarda da 2007 yılında kabul edilen değer kullanılmaktadır.
Çölyak hastaları için güvenli yiyecekler:
Tüm sebzeler,
Tüm meyveler,
Tüm bakliyatlar,
Tüm katkısız katı ve sıvı yağlar,
Yumurta, bal, reçel, basit toz şeker, zeytin,
Et, balık, tavuk, (Bu ürünler katkılı olmadıkları gibi daha önce unla kızartılmış bir yağda kızartılıp işleme tabi tutulmamalıdır.)
Una batırılmamış konserve çeşitleri,
Mısır, pirinç, patatesin hem kendileri hem de unları besin hazırlamada kullanılabilir. Ayrıca kestane unu, nohut unu, soya unu, üzüm çekirdeği unu da kullanılabilir.
Evde çekilmiş güvenli baharatlar.
Çölyak hastalığında diyet tedavisinde tüketilmemesi gereken besinler:
v Buğday, arpa, çavdar ve yulaf katkılı her türlü ürün. (un, bulgur, bulgur pilavı, irmik, makarna, şehriye, kuskus, ekmek, kek, pasta, kurabiye, bisküvi, börek, çörek, gofret, simit, kraker, dondurma külahı, unlu tatlılar, gluten içeren hazır salça, ketçap, un ilave edilen çorbalar, soslar, tarhana, yarma gibi).
v Galeta ununa, una batırılarak kızartılmış tavuk balık gibi et ürünleri.
v Malt kullanılan içecekler, bira votka cin v.b.
v Guten içeren hazır çorbalar, köfte, pane harçları gibi hazır çeşniler.
v Sirke, çikolata, puding, sakız, ketçap, mayonez, dondurma gibi gıdaların bazılarında gluten bulunabilmektedir. Bunlar yenilmeden önce muhakkak ürün hakkında bilgi edinilmelidir.
v Tuzlu, soslu kuruyemişler, glutenle yapıştırıldığı için yasaktır. Ancak bunların glutenle işlem görmemiş hali, gluten içermeyen kuruyemişler serbesttir.
Glutensiz diyette ayrıca nelere dikkat edilir?
v Doğal gıdalara önem verilmeli. (süt-et-balık-yumurta-sebze-kurubaklagil-pirinç-mısır-patates)
v Okul ve dışarıda yemek yerken dikkatli seçimler yapılmalı.
v Buğday unu karışık mısır unu, pirinç ununa dikkat edilmeli.
v Etiketsiz gıda tüketiminde çok dikkatli olunmalı.
v İlaçlar, kozmetik ürünleri, şampuan, kremler vb. gluten içerikleri yönünden dikkatli kullanılmalı.
Pişirme ve hazırlık aşamasında güvenli gıdaların glutenli gıdalarla bulaş olmamasına dikkat edilmeli.
Yazar : Merve EŞGİ
Kaynakça : http://beslenme.gov.tr/index.php?page=520
